Belgische waardering voor de stichting
‘Wetenschap en re-enactment intiem verstrengeld: het kan nauwelijks mooier en is beslist een voorbeeld dat navolging verdient’, schrijft professor Jozef Janssens in Vreemd vertrouwd. De ideeënwereld van de middeleeuwse mens (Amsterdam University Press). Hij heeft het over de uitgave van de Maelwael Van Lymborch Studies en het Gebroeders van Lymborch Festival. Het is niet verwonderlijk dat deze vermaarde literair historicus uit België zich lovend uitspreekt over deze combinatie van het publiek zo breed mogelijk interesseren voor de middeleeuwen en gedegen onderzoek, Het populariseren van zijn diepgaande bronnenonderzoek van bekende en onbekende schatten uit de middelnederlandse literatuur is immers tevens kenmerkend voor zijn eigen loopbaan.
Hertogdom Lymborch
“Zeshonderd jaar geleden vernieuwden de gebroeders Van Lymborch de schilderkunst van hun tijd. Tussen haakjes: Limburg heeft hier niets te maken met de gelijknamige Nederlandse of Belgische provincie, maar wel met de benaming van het kleine middeleeuwse hertogdom Lymborch’, zo schrijft Janssens. Hij geldt als dé kenner van de Roman van Heinric en Margriete van Lymborch, waarover hij diverse malen heeft gepubliceerd (zie o.a. http://middelnederlands.be/limborch/index.htm ) Het is een ridderroman uit het begin van de 14e eeuw, dat in 23.000 verzen de avonturen beschrijft van de zoon en dochter van de hertog van Lymborch. De omvang en kwaliteit van deze hoofse liefdesroman geeft het culturele belang aan van dit kleine, maar strategisch gelegen hertogdom, waar de kunstenaarsfamilie Van Lymborch vandaan kwam. Op de hoge rots van de gelijknamige hoofdstad stond een schier onneembare burcht, onderaan kronkelde de rivier de Vesder. Via deze waterweg en de Maas kon de reis naar Nijmegen op eenvoudige en snelle wijze worden afgelegd. De roman is uitzonderlijk, omdat het niet een vertaling is van een bestaand werk, maar als enige in de Middelnederlandse literatuur op oorspronkelijke wijze de liefde en ontwikkeling tot de hoofdsheid van twee jongelingen beschrijft. Een ‘coming of age’-roman, van onhoofs kind tot hoofse volwassene via een reis in Griekenland.
Met zijn grondige kennis van de contemporaine bronnen was Jozef Janssens in 2018 meteen voorstander van de authentieke middelnederlandse schrijfwijze Van Lymborch in plaats van de later bedachte Nieuwnederlandse schrijfwijze Limburg.
Grondleggers van de schilderkunst
Over het belang van de Nijmeegse kunstenaars stelt Janssens: ‘Ondanks hun korte leven is het oeuvre van de gebroeders indrukwekkend. Ze doorprikken het cliché dat de alom geroemde Nederlandse schilderkunst begint met Jan van Eyck en de zogenaamde Vlaamse Primitieven. Die schilderkunst bereikte een of twee generaties vroegr al fameuze hoogtepunten in het werk van Johan Maelwael en de gebroeders – niet in Vlaanderen, Brabant of Holland, maar in Gelderland.’
Hij stelt over het belang van de stichting: ‘De faam van de familie Maelwael/Van Lymborch deemsterde echter weg in de Nieuwe Tijd. Tot voor kort circuleerde hun naam enkel in een beperkte kring van kenners. Daar moest verandering in komen, vonden enkele enthousiastellingen, en ze begonnen vijftien jaar geleden met de Nijmeegse Stichting gebroeders van Limburg een propaganda offensief om de Gelders kunstenaars bij een breed publiek bekend te maken. De Stichting levert ook verdienstelijk wetenschappelijk werk. Ze had een stevige hand in de organsiatie van de tentoonstelling in 2005 in Museum Het Valkhof in Nijmegen, waar meer dan 92.000 bezoekers van origineel werk van de Gebroeders konden genieten.’
Gemeenschapszin door levende geschiedenis
Hij vervolgt: ‘De Stichting draagt de nieuwe inzichten rond hun leven, werk en tijd breed uit, onder meer door de organisatie vaan een jaarlijks zomerfestival in Nijmegen, waarbij tal van vrijwilligers in eigentijdse kleding (tot in de details gebaseerd op de miniaturen) een Blijde Inkomste uitbeelden. We maakten het driedaagse evenement mee, eind augustus 2014, en waren diep onder de indruk: de geloofwaardigheid van de klederdracht, de kansellezing van de immer briljante Herman Pleij, de vuurspuwende Gelderse draak, de middeleeuws emarkt, het paard dat er tijdens de optocht genoeg van had en urenlang koppig bleef liggen… Of hoe door de inzet van honderden vrijwilligers op intense wijze cultuurgeschiedenis werd beleefd. En de lat ligt hoog.’
Zelf heeft Janssens, vaak vergezeld door zijn vrouw Marie-Rose, met veel genoegen ontelbare evenementen van middeleeuwse levende geschiedenis bezocht, exposities, riddertoernooien, markten, reconstructies van kastelen en andere initiatieven. Deze tonen aan dat de middeleeuwen springlevend zijn en behoren tot de Europese identiteit. Daarbij spelen vrijwilligers een immens belangrijke rol vanwege hun onvoorwaardelijke betrokkenheid en passie. De heropleving van de middeleeuwen is ook een vorm van gemeenschapskunst. Als wetenschapper heeft Janssens zelf veel gedaan aan publieksactiviteiten, zoals de organisatie van exposities over Jacob van Maerlant, Vanden Vos Reynaerde, Hendrik van de Veldeke of Tijl Uilenspiegel en natuurlijk vele lezingen. Vorig jaar nog opende hij een expositie van tapijten, waarin het verhaal van Floris ende Blanchefloer letterlijk uit de doeken wordt gedaan. Als eerbetoon aan de schrijver Diederic van Assenede organiseerde de historische kring van Assenede een project naar het voorbeeld van het Tapijt van Bayeux, dat een hele gemeenschap enthousiast maakte mee te werken aan de vervaardiging van tientallen grote tapijten. Hijzelf zorgde voor de wetenschappelijke begeleiding.
Maar Janssens schroomt niet in zijn boek ook de schaduwkanten van de verering van de middeleeuwen in het verleden te benoemen, voorbeelden van perverse vewijzingen naar middeleeuwse helden ten bate van nationalisme en fascisme. Zo is Vreemd vertrouwd een spannende reis, vlot geschreven met verrassende inzichten en voorbeelden, door de even wonderlijke als vertrouwde ideeënwereld van de middeleeuwse mens en hoe de hedendaagse mens, de student middelnederlandse letterkunde, de wetenschapper en nieuwsgierige lezer daar mee omgaat.
Waarschuwing
In de inleiding legt Janssens uit dat de titel op tweeërlei wijze uitgelegd kan worden: de middeleeuwse ideeënwereld is niet enkel vreemd en vertrouwd, ze is ook vreemd vertrouwd. Een welbewust oxymoron. Hoe verrast we soms – vaak terecht – staan te kijken van sommige middeleeuwse verschijnselen, het blijft toch ook oppassen dat we die verbazing niet opvullen met projecties van onze 21e eeuwse wensdromen, verzuchtingen en verwachtingen en zo onze eigen, persoonlijke, gefotoshopte middeleeuwen creëren. Janssens gruwt van verkeerd begrepen mythevorming en onhistorische prietpraat en pleit voor serieus onderzoek, nuanceringen en een zeer kritische blik. Sommigen maken zich het vreemde vandaag de dag zo vertrouwd, dat het met de middeleeuwen niets meer van doen heeft. Hij noemt dat ‘middeleeuwen voor eigen gebruik’. Dan liever de intieme verstrengeling van re-enactment en wetenschap, van liefhebber, vrijwilliger en serieuze deskundige.
Het boek Vreemd vertrouwd. De ideeënwereld van de middeleeuwse mens (i19,95 €) is te koop in de winkel van het Gebroeders van Lymborch Huis, Burchtstraat 63.