De Gelderse veldtocht van Bart van Loo

Van zijn boek over de Bourgondiërs zijn inmiddels 310.000 exemplaren verkocht, is vertaald in tien talen en de podcast door 4 miljoen mensen beluisterd. Bart van Loo heeft het hertogdom als een ware Huizinga 2.0 weer op de kaart gezet, in een meeslepend proza waarvan de belangrijkste boodschap luidt: niet Willem van Oranje, maar deze Bourgondiërs, met name Filips de Goede, staan aan de wieg van de Nederlandse staatsvorming. Ondanks de vele pagina’s van de bestseller is de Belgische schrijver nog helemaal niet klaar met het onderwerp. Het laat hem niet los, bezoeken aan diverse gebieden, die meer in de periferie liggen van het uitgedijde hertogdom, leveren zoveel nieuw inspirerend materiaal op dat het tot een vervolgboek zal leiden. Vanachter het bureau en de boekenkast vandaan, op ontdekkingstocht naar de locaties zelf levert ongekende verhalen op en verrassend nieuwe inzichten.
Een van die bij vele onbekende gebieden is het hertogdom Gelre. Met een heuse Gelderse veldtocht heeft Bart van Loo samen met André Stufkens van de Stichting Maelwael Van Lymborch Studies spannende plekken bezocht, waar de relatie tussen Gelre en Bourgondië nog te zien valt.* Dat zijn niet de toeristische trekpleisters, want lastig te ontdekken, vaak onschuldig ogende landschappen en gebouwen, als parels op de bodem van een zeer troebele rivier. Denk aan het nu geheel verdwenen kasteel in Dukenburg van waaruit Karel de Stoute in 1473 Nijmegen aan- en binnenviel, maar niet na een luxueuze maaltijd. Of de nu lege malsgroene weilanden bij Niftrik, waar in 1388 vele duizenden Brabantse soldaten na de oversteek over de Maas zich dronken neervlijden, om de volgende ochtend door een kleine Gelderse legermacht ongenaakbaar overrompeld te worden. Een paar maanden later stond een overmacht van het Franse leger voor de poorten van Roermond, een toren en klein stukje stadsmuur herinneren er nog aan. Probeer maar eens de locatie te vinden waar hertog Willem I van Gelre op 12 oktober 1388 op hondsbrutale wijze een knieval maakte voor de Franse koning Karel VI. Die verzoening maakte de weg vrij voor de Maelwael Van Lymborchs om naar Frankrijk te verhuizen en met hun kunst tot grote hoogte te stijgen. Bart van Loo liep in de voetstappen van de grootvader van Johan Maelwael over de stenen van de kloosterhof van Xanten. De rijkdom van het Viktorstift aldaar zegt iets over de status van de familie Maelwael. Natuurlijk dook hij onder in de 14e eeuwse kelders van het Gebroeders van Lymborchhuis en keek naar de straalkapel waar ooit oom Johan Maelwael een altaar bediende in de Stevenskerk, voordat hij uit de kerk werd gegooid. Bart van Loo noteerde alle indrukken en informatie in een cahier, in een hoeveelheid en complexiteit, waarvan hij al vaker heeft bewezen er zinnen van te kunnen maken die vloeien als de Waal.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gelre een tabula rasa of schatkamer ?
De naam is lastig over de tong te krijgen: GGGGeeelRRRRe, zeker voor iemand die geen Nederlands spreekt, en de historie van Gelre van elkaar betwistende broers en zussen is complex en weinig verheffend. Onbekend maakt onbemind, zo blijkt keer op keer. Vanuit hollandocentristisch oogpunt met de 17e eeuw en het Calvinisme als ankerpunt, is de Gelderse historie eeuwenlang genegeerd. De katholieke middeleeuwen moesten verdrongen worden als een nog eeuwen voortdurende beeldenstorm in tekst en beeld. Een standpunt dat gedeeld wordt door buitenlandse wetenschappers zonder diepgaande kennis van het cultuurgebied. Kunsthistoricus Jean Porcher in 1953 wist het zeker: van hun regio van herkomst hebben de Maelwael-Van Lymborchs niets anders meegenomen dan henzelf. Gelre zou cultureel een tabula rasa zijn, een lege plek waar op artistiek gebied niets van waarde is vervaardigd. Dat gebrek aan inzicht in Gelre levert even komische als tragische vergissingen op. Onlangs vertelde de directeur van Musée Condé, Mathieu Deldique, met de Tres Riches Heures du duc de Berry in zijn handen, ’de gebroeders Van Lymborch lopen twintig jaar voor op Jan van Eyck, ze komen uit Nijmegen, het zijn Vlamingen en dus Vlaamse Primitieven.’ 
Naast de onbekendheid en vele misverstanden speelt mee dat als er wel over Gelre wordt geschreven dat meestal vanuit Bourgondisch standpunt wordt beschouwd. Voor hen waren ‘die van Gelre’ hele lastige, brutale, agressieve woestelingen, zonder beschaving. Of het nu Johan Huizinga is met zijn befaamde Herfstij der middeleeuwen, of Barbara Tuchman met haar De waanzinnige 14e eeuw, tot aan Bart van Loo, de Geldersen zijn snaphanen of snoeshanen. Een snaphaan is een geweer, en als dat je bijnaam is weet je het wel. Vanuit Gelders standpunt ligt het wel even anders. Die is er trots op dat juist deze streek zo’n sterke onafhankelijkheidsgeest heeft, meer dan de rest van Nederland. Men verzet zich hier door de eeuwen heen tegen iedere invaller en bezetter. Denk aan de ontstaansmythe van Nederland: de opstand in het jaar 69-70 van de Bataven tegen de Romeinse legers op de Valkhofheuvel in Nijmegen. Of het verzet tegen de Brabanders en overmacht van het Franse leger in 1388, de 80-jarige opstand tegen de Spaanse koning, de geest van de Patriotten tot en met Operatie Venerable in 1945, de herovering van de Nederrijn. De oermythe van Gelre is voor wat die drang naar vrijheid en onafhankelijkheid exemplarisch: de woeste draak, die door de moedige ridders Wichard en Lupold wordt verslagen, staat voor die bedreigingen van het grondgebied en sterft een zekere dood, met de kreet ‘Gelre, Gelre….’ op de lippen.
Het is nog afwachten welke draai Bart van Loo er aan geeft, maar onbekend en onbemind is Gelre zeker niet meer voor hem.

Foto bovenaan: © Willem Melssen fotografie, 21 oktober 2022

 

 

 

 

 

 

* op de eerste dag vergezelde Peter van der Heijden hen en leidde Rob Dückers hen rond in Roermond, op de tweede dag deed Hans Busio dat in Zutphen, op de derde dag was het Peter van der Heijden in het Gebroeders van Lymborch Huis samen met Lieke Kamphuis, en op de vierde dag Bert Thissen in Kleef.