De Paradijsboom: Trouw, True, Tree

Wie wil niet op zoek naar het Paradijs? Die overvloedige Tuin van Eden, waar geen oorlog, geen ziekte, geen menselijk tekort of de dood heerst, integendeel louter harmonie en geluk. In Genesis:2 wordt deze omheinde tuin (de letterlijke betekenis van het Perzische woord ‘paradijs’) bevloeit door vier rivieren, met name worden de Eufraat en de Tigris genoemd. De Nijmeegse documentaire filmmaker Sinan Can ging in de prachtige gelijknamige TV-serie op zoek naar dat aardse Paradijs. Wat hij onderweg vond verbindt onze tijd rechtsreeks met die van de gebroeders Van Lymborch zeshonderd jaar geleden en nog verder terug naar het begin der tijden. Een adembenemende en emotionele tijdreis.

 

 

 

 

 

 

Tijdreis
Sinan Can begon zijn tocht op de berg Ararat in Oost-Turkije en het Armeense Hoogland om vervolgens af te dalen voor een reis van zesduizend kilometer. Via hoogtepunten van vroege beschavingen waar tijd en taal zijn uitgevonden eindigde hij bij de monding van de Eufraat en Tigris, waar het aardse Paradijs kan worden gesitueerd. Daar zou de paradijsboom staan. Halverwege Mesopotamië, het Tweestromenland tussen beide rivieren, ontmoet de filmmaker een man van 82 jaar, Ziya Abay. Tot zijn ontroostbaar verdriet is zijn vrouw 28 jaar geleden bij een auto-ongeluk omgekomen, wat hij niet kan en wil accepteren. Sindsdien plant hij, om haar voor altijd levend en dichtbij te houden, op een eiland in de rivier maar liefst 4.500 bomen, die hij dagelijks vanwege de grote hitte en droogte met water begiet.

Sinan Can en Ziya Abay op weg naar de boomgaard. Filmstill uit Sinan op zoek naar het Paradijs, BNNVARA 2023

‘Waarom juist lindebomen?’ vraagt Sinan Can. Omdat mijn vrouw daar het meest van hield, antwoordt Ziya Abay. Filmstill uit Sinan op zoek naar het Paradijs, BNNVARA 2023.

Lindebomen
Hoewel in droog en warm gebied koos de nog immer verliefde weduwnaar er voor lindebomen te planten. Omdat dat de boom was waar zijn vrouw zo van hield. Een lindeboom verwacht je eerder in natte gebieden, zoals Europa en Noord-Amerika, maar niet in de woestijn. Het tegendeel is echter het geval, het is een zeer geliefde boom in Mesopotamië.
Lindebomen hebben sinds de steentijd veel symbolische betekenissen in veel culturen, het zijn bij uitstek herinneringsbomen, herdenkingsbomen, vrijheidsbomen, dansbomen of rechtspraakbomen. Het is de boom van het leven, van de kosmos, levert nectar voor honing, grondstof voor medicijnen, voor touw, matten en andere nuttige producten. Ons woord ‘subtiel’ is er van afgeleid, want Tilia is de Latijnse naam voor linde en ‘sub’ betekent onder, dus subtiel is afkomstig van het rechtspreken ‘onder de lindeboom’. In het oude Hanzeplaatsje Kalkar, 50 km. onder Nijmegen, aan de Rijn, staat een duizendjaar oude lindeboom, waar in vroeger tijden recht werd gesproken. In de Germaanse mythologie personifieert de linde Freya, de godin van de vruchtbaarheid, reden waarom veel gebouwen, boerderijen, kerken, tempels en huizen zijn voorzien van een linde.

Lindeblad
De typerende hartvorm van de linde bezorgde de boom nog meer positieve symboliek. Het is bij uitstek de liefdesboom. Vandaar dat in het Manassehandschrift twee geliefden elkaar ontmoeten onder de lindeboom. Het hartvormig lindeblad komt in menig wapen voor, zo ook bij Johan Maelwael, vanaf het moment dat hij aan het hof van Filips de Stoute kwam te werken. Zelf was hij niet van adel, dus het wapen moet afkomstig zijn geweest van zijn eerste vrouw. Het wapen met de drie lindebladen, die esthetisch naar de hoeken van het schild leiden, staat voor onvoorwaardelijke trouw aan zijn opdrachtgever, de Bourgondische hertog. Lindebladen zijn eveneens te zien op in geborduurde patronen van de dure kleding van hovelingen op het januariblad. Mogelijk zijn de figuren met des lindebladen zelfs een of meerdere gebroeders Van Lymborch. Hiermee drukken zij hun loyaliteit uit aan hun opdrachtgever, Jan van Berry.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De Paradijsboom
Bij het creëren van hun miniatuur over het Paradijs in de Très Riches Heures du duc de Berry moesten de drie broers zich een voorstelling maken hoe dat er uit ziet. De plaats was onbekend, de Tuin van Eden ligt volgens de tekst in de Vulgaat ‘in orientem’,  ‘ergens in het oosten’. Uit de kale aarde liet God daar allerlei soorten bomen opgroeien, aanlokkelijk om te zien en heerlijk om van te eten. Maar om welke soorten bomen het gaat staat er niet bij, afgezien van de Boom van Goed en Kwaad waarvan Eva de appel plukte. Uit Eden stroomt de rivier die water geeft aan de tuin en zich in vieren armen splits, de Eufraat, Tigris, Chawila (Nijl) en Chison. Meer gegevens hadden de kunstenaars niet. Ze konden geen voorbeeld bij andere kunstenaars vinden, dat een enigszins realistisch beeld van het Paradijs gaf, alleen stereotype bomen, figuren en landschap. In hun vroegste werk, de Bible moralisée, hadden ze al elementen van het Paradijs geschilderd, waarbij ze geheel op zichzelf aangewezen waren, want hun grote voorbeeld, de Bible moralisée van Jan de Goede, de vader van opdrachtgever Filips de Goede, laat geen echte bomen zien (zie hieronder links ).
     
Een vergelijking tussen de Bible moralisée van Jan de Goede (links, Jean Pucelle e.a., 1345-1375) en Filips de Stoute (midden en rechts, Paul en Johan van Lymborch, 1402-1404).

De broers kozen voor een Westerse boom, die nog enigszins onbestemd is, maar in hun latere Très Riches Heures wordt het door hen verbeelde Paradijs duidelijk van lindebomen voorzien. Herkenbaar aan de rechte stammen, de kegelvormige kruinen, de hartvormige bladen en de witte bloemetjes. Ze staan in groepjes in het landschap met de omheinde tuin, waar omheen de rivieren stromen, de Eufraat en de Tigris. Het God die Adam een schep geeft om de tuin te bewerken, de gewassen te bevloeien met het water uit de fontein des levens en de bomen te laten groeien. Het Nederlandse woord landschap komt letterlijk van die typisch Hollandse activiteit: land scheppen.
In de optiek van de Nijmeegse kunstenaars staan in dit landschap lindebomen, de Paradijsboom is de lindeboom. Daarbij zullen dezelfde betekenissen van de lindeboom – liefde en trouw – een rol hebben gespeeld. Trouw aan de gelofte om in het Paradijs te mogen blijven leven, indien….

Gebroeders van Lymborch, Paradijs, Très Riches Heures, 1411/12-1416. Chantilly, Musée Condé. Met lindebomen.

Trouw
Het Nederlandse woord ’trouw’ heeft een lange etymologische historie. Het komt van het Keltische woord triuwa, dat ‘standvastig als een boom’ betekent. Het staat voor betrouwbaarheid, oprechtheid en echt, je standvastig aan je erewoord of beloftes houden, eerlijkheid, vertrouwen…. als een Paradijsboom, als een lindeboom. Je ziet het terug in de Engelse woorden tree (boom) en true (waar, echt) of het Duitse Treue.

Heeft Sinan de Paradijsboom uiteindelijk gevonden tijdens zijn lange reis? Bij de plek waar de Eufraat en Tigris samenkomen ziet hij inderdaad een oude boom, die daar voor doorgaat. Maar de tuinman die de boom koestert geeft ruiterlijk toe dat de boom van veel jongere leeftijd is. Het aardse paradijs is nog niet ontdekt.
Sinan Can vraagt aan Ziya Abay waar hij denkt dat het Paradijs ligt. ‘Het Paradijs, dat zit in je hart’, antwoord de oude man.

Waar is het paradijs? Ziya Abay antwoordt: ‘In je hart’

De tocht heeft Sinan Can wederom geleerd hoe belangrijk rivieren zijn, het stromende water is een metafoor voor het stromende leven. ‘Je stapt nooit in dezelfde rivier’… Of het nu de Eufraat is, de Tigris of de door hem zo geliefde Waal bij Nijmegen, het is een bron van leven. Niet gebonden aan grenzen, aan politiek of geloven…
Leden van de Iraanse geloofsgemeenschap van het eeuwenoude Mandaeaanse geloof laten zich dopen in de Waal, daarmee Iran en Nijmegen met elkaar verbindend, en het heden met oude tijden en culturen.

 

Enkele weken na de uitzending van de serie maakt een aardbeving een deel van zijn route tot een onvoorstelbaar rampgebied, tot een hel. De filmmaker zet zich in om zoveel geld op te halen voor noodhulp. Hulpverleners zetten zich dag en nacht onverschrokken in om levens van mensen en dieren te redden.