Expositie ‘Meesters in de Marge’
14 augustus 2020
Tot eind van dit jaar is in het Gebroeders van Lymborch Huis een kleine, maar zeer speciale tentoonstelling te zien: Meesters in de marge. Een zestal originele bladen uit de tijd van de gebroeders Van Lymborch, in bruikleen van een verzamelaar, tonen in Nijmegen het grote vakmanschap en de onstuimige ontwikkeling van de randversieringen tussen 1400 en 1416. Een van deze bladen is duidelijk van dezelfde hand als de margeschilder van de gouden wingerdbladen in de Belles Heures. Heel bijzonder dat dit blad na ruim zeshonderd jaar nu in Nijmegen te zien is. De expositie is mede mogelijk gemaakt door de Stichting Maelwael Van Lymborch Studies.
Een onderschat vakmanschap
Binnen de kunst van het verluchten van handschriften gaat bijna alle belangstelling uit naar de miniaturen. Dat is op zich niet verwonderlijk, maar zes eeuwen geleden stond het vervaardigen van de randversieringen van deze miniaturen ook in hoog aanzien. Wie de decoraties in het werk van de Van Lymborchs goed bekijkt duizelt het en snapt wat voor hoogstaand vakmanschap hiervoor nodig is en een grote mate van vindingrijkheid. Het zijn niet de miniaturisten zelf, zoals de gebroeders Van Lymborch, die deze doornbladen, wijnranken, acanthusbloemen of andere grillige en wijdvertakte florale en/of heraldische vormen drapeerden om een nog leeg vlak waar de miniaturen moesten komen. Het waren zelfstandige kunstenaars, specialisten in hun vak, letterlijk ‘Meesters in de Marge’. Zij begonnen als eerste aan de verluchting van een perkamenten blad, voorafgaande aan de miniaturist en kalligraaf. Met fijne lijnen of prikgaatjes stond al aangegeven waar de tekst zou komen, waar de miniaturen gepland stonden en waar zij op het blad dus ‘buiten moesten blijven’. Die volgorde is logisch, omdat men wilde voorkomen dat een randdecorateur de miniatuur zou beschadigen. Door nauwgezet onderzoek treden steeds meer van die vaklieden uit de anonimiteit en kunnen we hun persoonlijke handschrift en stijl herkennen.
Meester A van de Belles Heures, Wingerblaadjes in de randversiering van de Belles Heures, 1405-09, bladgoud en inkt op perkament. New York, Metropolitan Museum of
Art, The Cloisters Collection, Ms. 1954.1.1, fol. 137r.
Botanische onduidelijkheid
De eerste bladen op de expositie tonen aan dat de versieringen in Franse manuscripten aan het begin van de 15e eeuw nog eenvoudig van vorm zijn en een beperkt oppervlak innemen op het folio (fig. 1). Frankrijk is wat dat betreft nog conservatief. Wie zien bladvormen en ranke, gekromde stengels, maar om welke plantensoort het precies gaat, daarover bestaat geen eenduidig antwoord van kunsthistorici, evenmin welke mogelijke symboliek er schuil gaat achter de florale vormen. Gaat het om wijnstokken / wingerds met een verwijzing naar Jezus Christus? In het evangelie van Johannes 15 staat te lezen: “Ik ben de ware Wijnstok, en Mijn Vader is de Landman. Alle rank, die in Mij geen vrucht draagt, die neemt Hij weg; en al wie vrucht draagt, die reinigt Hij, opdat zij meer vrucht drage. […] Ik ben de Wijnstok, en gij de ranken; die in Mij blijft, en Ik in hem, die draagt veel vrucht; want zonder Mij kunt gij niets doen. Zo iemand in Mij niet blijft, die is buiten geworpen, gelijkerwijs de rank, en is verdord; en men vergadert dezelve, en men werpt ze in het vuur, en zij worden verbrand.” Deze boodschap en symboliek passen zeer wel bij elke bladzijde van het getijdenboek waar immers allemaal gebeden staan beschreven. De lezer is zich daardoor nog meer bewust van de zin en waarde van het bidden. En de gevolgen van het niet-bidden.
Maar er is wel een probleem. De getekende bladen op de folia zijn weliswaar even puntig als wijnbladen, evenwel is de bladvorm zó gestileerd in meestal drie punten, dat de overeenkomst niet geheel overtuigend is. Het blad lijkt eerder afkomstig van een esdoorn of eik. In het Duitse taalgebied is sprake van Efeu en Dornblatt, oftewel klimop en doornblad en in het Engels Ivy en Byrony, klimop en heggenrank.1 Meerdere plantensoorten komen blijkbaar in aanmerking, misschien zijn de bladen zelfs louter decoratief en in het geheel niet botanisch van aard.
Fig. 3- Gebroeders van Lymborch, Belles Heures,
1405-09, bladgoud en inkt op perkament.
New York, MET, 1954.1.1., fol 137r. Met de
randversiering van de Meester A van de
Belles Heures.
Van eenvoud naar complexiteit
De ingetogen randversieringen in Frankrijk veranderden door de komst in 1400 van de Italiaanse boekverluchter Giovanni di fra Silvestro vanuit Bologna naar Parijs. In het Île-de-France paste hij zich wel aan en gebruikte in vergelijking met vroegere uitgesproken kleuren meer pasteltinten. Hij ging o.a. voor hertog Jan van Berry werken en dankt zijn noodnaam Meester van de Brusselse Initialen aan de initialen in de Très Belles Heures du duc de Berry.2 Twee jaar later kwamen Paul en Johan van Lymborch, nog maar 17 en 14 jaar jong, eveneens in Parijs te werken, nadat zij aangesteld waren door Filips de Stoute om aan een Bible moralisée te werken, een opdracht van jaren. In deze bijbel komen nauwelijks margedecoraties voor. Maar de invloed van de Italiaanse verluchter deed zich in hun werk al snel gelden toen zij na het overlijden van Filips de Stoute in dienst traden van diens broer Jan van Berry. Giovanni di fra Silvestro blonk uit in fantasievolle en uitbundige randversieringen in felle kleuren. Voor het eerst zie je dat terug in de Charte de Sainte Chapelle in Bourges uit 1405, waarvoor de gebroeders Van Lymborch een initiaal ontwierpen met gedraaide acanthusbladen om de letter J van Johannes heen. Het vormt de rechterrand van een miniatuur waarin hertog Jan van Berry op zijn troon zit. In hetzelfde jaar beginnen zij aan het getijdenboek, de Belles Heures, waarin de verfijning en uitbundigheid van de margedecoraties met per blad honderden gouden wingerdblaadjes een hoogtepunt bereiken (fig. 3). De vervaardiger van dit ‘florale kantwerk’ wordt de ‘Meester A van de Belles Heures’ genoemd en van zijn hand is een origineel blad op de expositie te bewonderen (fig. 2). De gebroeders Van Lymborch nemen meer over van de Italiaan, zo komen de emblemen van de kalenderbladen met vierpas uit een missaal van zijn hand overeen met die van de kalenderbladen van de Belles heures (Fig. 4a-d).3.
Giovanni di fra Silvestro haalde zijn inspiratie uit motieven van de klassieke oudheid en uit decoratieve oplossingen van beeldhouwers en architecten, zoals bijvoorbeeld toegepast in de Porta della Mandorla in Florence. Zowel de acanthus, de klimop als de wijnrank zijn beeldmotieven die al vanaf de 4e eeuw voor Christus in de Griekse kunst opdoken, het meest bekend in het Korinthische kapiteel. De Romeinen namen deze florale elementen over en verspreidden deze over hun rijk. Gedurende de middeleeuwen bleven deze van oorsprong ‘heidense’ vormen in de Christelijke kunst gebruikt worden.
Wie de Annunciatie uit de Belles Heures (Fig. 6) bekijkt ziet verrassend veel gelijkenissen met het Pinksterblad uit een getijdenboek van Fra Silvestro (fig. 5), dat zich nu in de British Library bevindt.4 De compositie met een architectonisch opgebouwde miniatuur met veel dieptewerking, daaronder een klein tekstblok, daar omheen brede marges, die tot de rand zijn volgepropt met putti en gekrulde acanthusbladen, en midden onder het wapenschild van de opdrachtgever. Juist deze rijkversierde rand van het Annunciatieblad is wél van de hand van de gebroeders, die de oorspronkelijk door anderen vervaardigde randversieringen grondig hebben overgeschilderd. Het wijkt sterk af van de randversieringen van de andere bladen van de Belles Heures. Het kan niet anders dan dat de gebroeders bekend zijn geweest met het werk van de Italiaanse meester, die in 1408 terugkeerde naar Bologna. Diens invloed reikte ver, zoals bijvoorbeeld te zien is in de randversieringen van de Grandes Heures du duc de Berry (1407-09) (Fig. 7) of het werk van de Boucicaut Meester (ca. 1410) (fig. 8).
Fig. 6- Gebroeders van Lymborch, Annunciatie, Belles Heures du duc de Berry, 1405-1409, tempera, goudblad en inkt op perkament. New York, The Metropolitan Museum of Art, The Cloisters Collection, 1954.1.1., fol. 30r.
Fig. 8- Boucicaut Meester, Aankondiging, Heures de Maréchal de Boucicaut, ca. 1410, tempera, bladgoud en inkt op perkament. Parijs, Musée Jacquemart- André, Ms 1311.
Vrijheid
De gebroeders Van Lymborch ontwierpen – zij schilderen deze niet zelf – in de Belles Heures randversieringen met een niet eerder geziene verfijning, maar alles wel volgens consequente regels en kaders. Hun volgende getijdenboek vormt de culminatie van hun artistieke inspanningen en vernieuwingen. In de Très Riches Heures du duc de Berry (1411/12-1416) lieten zij alle conventies op het gebied van margedecoraties los en creëerden een nieuwe creatieve vrijheid. Met een rijke fantasie doorbraken zowel realistisch geschilderde bloemen (fig. 11) als gestileerde florale vormen elk kader, ze konden nu op elke plek van een folio opduiken (fig. 9-10). Op een achtergrond of vooraan, als kadervorm of juist los ‘zwevend in de ruimte’ als een zelfstandig beeldelement… En elk kader van een miniatuur kreeg weer een andere vorm en grootte, waardoor een grote mate van afwisseling en originaliteit ontstond bij het doorbladeren van het manuscript. Het is deze artistieke vrijheid die een eeuw lang navolgers zou inspireren en beïnvloeden.
Wie even terugblikt op de eerste Franse randversieringen met enkele gestileerde wingerdbladen rond 1400 constateert hoe onstuimig ook dit specialisme van randdecorateur zich in korte tijd heeft ontwikkeld.
Bezoek de tentoonstelling
De tentoonstelling is vanaf 30 augustus 2020, 13.00 uur voor iedereen te bezoeken en zal tot en met december 2020 te zien zijn. Gezien de beperkte hoeveelheid bezoekers die we tegelijk kunnen ontvangen ten gevolge van de maatregelen rondom het coronavirus raden we aan om vooraf te reserveren. Dit kan (in overleg ook buiten openingstijden) via secretariaat@gebroedersvanlymborch.nl.
Rondleiding door de middeleeuwse kelders
Bezoek aan de expositie kan naar wens gecombineerd worden met een rondleiding door de 14e-eeuwse kelder van het vroegere atelier-woonhuis van de familie Maelwael Van Lymborch. Lees meer op onze website: www.gebroedersvanlymborch.nl.
André Stufkens / 14082020 / StMVLS
NOTEN
- Met dank aan Rob Dückers, samensteller van de expositie Meesters in de Marge’ voor deze informatie.
- Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 11060.61. Zie: Massimo Medica, ‘‘Un nome per il ‘Maestro delle Iniziali di Bruxelles’: Giovanni di fra’ Silvestro,’’ Arte a Bologna: Bollettino dei Musei Civici d’Arte Antica 7–8 (2010–2011): pp. 11–22. Deze publicatie zorgde voor de identificatie van de voorheen zo genoemde Meester van de Brusselse Initialen.
- Dit Italiaanse missaal bevindt zich tegenwoordig in Los Angeles, J. Paul Getty Museum, Ms. 34 (88.MG.71).
- British Library, Add. 29433, fol. 111v. Zie: Inès Villela-Petit, ‘Painter versus Illuminator. Looking for Paul van Lymborch’, Maelwael Van Lymborch Studies 2 (in print, 2021)
