Het onbekende leeuwenwapen van Gelre
Het Wapenboek Gelre is een middeleeuwse ‘Quote 2000’. De krachtig en helder getekende wapenschilden, helmen en helmtekens van Herman- en Willem Maelwael tonen belangwekkende historische informatie over vorsten, vorstendommen, edellieden en steden. Zo komt er een aantal malen het wapen met de Gelderse leeuw in voor, zoals we die gewoonlijk kennen: een klimmende gouden leeuw met dubbele staart, rood genageld en getongd. Maar het is vrijwel onbekend dat dit niet het oudste leeuwenwapen van Gelre is. Dat oudste leeuwenwapen is na 1236 ingevoerd door graaf Otto II, waarmee het bestaande oudere wapen met de rode Gelderse roos / mispelbloem op geel vlak werd vervangen. Het laat niet alleen een klimmende leeuw met enkele staart zien, maar tevens verspreid over het schild gouden blokjes. Het is een zogenaamd verminderd wapen, dat gepast is voor een graaf. Dit Gelders leeuwenwapen is bepaald niet uniek en komt in het Wapenboek Gelre overeen met de wapens van de graven van Nassau, de graven van Nevers, de graven van Brienne en het vrije graafschap Bourgondië. En daarnaast nog van de plaatsen Auxerre, Clamecy en Nevers en het graafschap Schwarzburg.
Herkomst van het Gelders leeuwenwapen met de blokjes
Bij een Franse beschrijving van het wapen van Nevers staat:’Cette famille s’éteignit en 1181, et le blason fut repris à une date indéterminée par les comtes de Gueldre (Source : Armorial Wijnbergen, n° 626). En 1276, avec le mariage avec Ermengearde, duchesse de Limbourg, Renaud Ier de Gueldre ajouta une couronne et abandonna le semé de billettes.’ Volgens deze lezing zou het oudste leeuwenwapen van Gelre dus afkomstig zijn uit Nevers. Waarom Otto II leentjebuur zou hebben gespeeld met Nevers staat niet vermeld. Mogelijk functioneerde juist dit wapen als een meer algemeen teken van een militaire rang of toonde het de ambities van de Gelderse graaf om ooit hertog te worden.
De verwarring met Nassau
Er is vroeger wel gedacht dat de invoering van ‘de leeuw met de blokjes’ te maken had met de grootvader van graaf Otto II: de eerste graaf van Gelre, Otto I ‘van Nassouwe’. Hij kreeg die verkeerde bijnaam, omdat men dacht dat hij met een vrouw uit het Huis van Nassau zou zijn getrouwd. Maar zijn vrouw, Richarda van Beieren, had daar geen banden mee. Wel hanteerde het Huis van Beieren toentertijd een klimmende gouden leeuw op een zwart schild als wapen. Haar jongste dochter, Mechtildis (ook wel Machteld genaamd) van Gelre, trouwde met Hendrik III van Nassau, ‘de Rijke’. Zij is de directe voorouder van stadhouders, koningen en koninginnen van Nederland uit het Huis van Oranje-Nassau. Graaf Otto II had voor het invoeren van het leeuwenwapen met de blokjes derhalve genoeg inspiratiebronnen in zijn directe familie: zijn invloedrijke grootmoeder en zijn tante, die getrouwd was met een invloedrijke graaf.
Herman en/of Willem Maelwael, Wapenboek Gelre (1384-1402), met v.l.n.r. het wapen van de graven van Nassau, nog een wapen van Nassau, wapen van Nevers, wapen van Nassau, wapen van graafschap Bourgondië (allen met blokjes), wapen van de hertog van Gelre (zonder blokjes); uit het Wapenboek Nassau-Vianden (eind 15e eeuw): wapen van Nassau.
Vijf graafschappen met een gelijkend wapen, dat is niet echt handig, maar onbekend is waarom zij het al dan niet van elkaar hebben overgenomen. De Alpenregio Franche-Comte in Frankrijk heeft nog steeds dit wapen en dat geldt ook voor het Koninkrijk der Nederlanden, hoewel het daarvoor gebruikte familiewapen van Nassau in de 19e eeuw is vermeerderd met een kroon, zwaard en pijlenbundel.
Wapenboek Gelre, schematisch voorgesteld wapen van het graafschap Nevers; Wapenboek Wijnbergen (1265-1285), schematisch voorgestelde wapens van de graven van Gelre (Reinoud I), Nassau, Bourgondië (Franche-Comte, het vrije graafschap) en Brienne. Alleen de leeuw van Nevers is rood genageld en getongd en alleen die van het vrije graafschap Bourgondië is gekroond. Helemaal rechts het Rijkswapen en het wapen van de Koning der Nederlanden 1815-1907.
Tweemaal ingevoerd met en zonder blokjes
Hoe komen we aan het eerste bekende wapen met de Gelderse leeuw zonder blokjes? Toen de zoon van Otto II, Reinoud I, in 1283 het hertogdom Lymborch erfde na het overlijden van zijn vrouw Irmgard van Lymborch, noemde hij zichzelf graaf van Gelre en hertog van Lymborch. Die hogere status vertaalde hij door zijn wapen te ‘vermeerderen’, de heraldische term voor het opwaarderen van een wapen: de gouden blokjes verdwenen en de leeuw op het nu strakblauwe fond kreeg net als de Lymborchse leeuw een dubbele staart. Dat wapen voerde Reinoud I op zijn banieren toen hij ten strijde trok tegen Brabant en is in deze vorm zichtbaar op de miniatuur van de Slag van Woeringen in 1285.
Jan van Boendale, Slag bij Woeringen, juni 1285. Brabantse Yeesten. Brussel, coll. Koninklijke Bibliotheek van België (ca. 1440-50). Met bovenaan het banier van Reinoud I met de klimmende leeuw zonder blokjes. Rechts: Het Gelders-Luxemburgs-Lymborchs-Keur-Keulens leger nadert Maastricht op weg naar Woeringen, met de banier van de Gelderse leeuw zonder blokjes,.
Omdat hij deze slag jammerlijk verloor en daarmee tegelijkertijd ook weer zijn hertogtitel, moest hij zijn Gelders wapen weer verminderen met blokjes en een enkele staart.
In 1339 werd zijn zoon Reinoud II wederom tot hertog verheven, maar nu van Gelre, zodat het wapen er uit kwam te zien zoals we het nu kennen: zonder blokjes. Voor de tweede maal werd het nu bekende leeuwenwapen zonder blokjes ingevoerd.
In 1393, na de dood van zijn vader, werd hertog Willem I van Gelre tevens hertog van Gulik en voerde het dubbelwapen in met zowel de Gelderse als Guliks leeuw. Dat is vandaag de dag nog steeds het wapen van de provincie Gelderland.
Wapen van Gelre ingevoerd door Willem I van Gelre na 1393, met de Gelderse en Gulikse leeuw. Bergshammar Vapenbok.
