Wapenboek Gelre van Herman en/of Willem Maelwael on-line
6 december 2019
In november 2019 heeft de Koninklijke Bibliotheek in Brussel het Wapenboek Gelre (1394-1402), toegeschreven aan Herman en/of Willem Maelwael, on-line beschikbaar gesteld. Iedereen kan nu zelf bekijken waarom dit wapenboek door de kenners wordt gerekend tot ‘in many respects the most remarkable heraldic manuscript in existence‘ (Anthony Wagner) en ‘without little doubt the finest of all the armorial books of the Middle Ages’ (Richard Keen): https://uurl.kbr.be/1733715
De Koninklijke bibliotheek schrijft er zelf over: ‘Dit handschrift vormt een van de oudste en belangrijkste wapenboeken ter wereld en is een van de grootste schatten van de Koninklijke Bibliotheek.’
Voorheen was het slechts zeer weinigen gegeven om het wapenboek te bekijken. Sinds Victor Bouton in de tachtiger jaren van de 19e eeuw over het Wapenboek Gelre begon te publiceren moesten wetenschappers zich behelpen met een onvolledige serie zwart-wit tekeningen. De bibliotheek stond lange tijd niet toe dat er kleurenfoto’s van werden gemaakt en verspreid. Noodgedwongen heeft Friedrich Gorissen, de Kleefse archivaris en in 1954-1957 ontdekker van de Nijmeegse afkomst van de Van Lymborchs, de zwart-wit foto’s die hij uit Brussel had ontvangen, zelf op doorzichtig papier met kleurpotlood overgetrokken op basis van aantekeningen. Hij was ook de eerste die opperde dat Herman en/of Willem Maelwael de belangrijkste kandidaten lijken voor het auteurschap van de vele honderden heraldische tekeningen en de befaamde Keizer-en Gelretekening, alsmede die van de heraut Gelre. Overigens is duidelijk dat er door meerdere handen en over verschillende periodes aan het Wapenboek Gelre hebben gewerkt. Het oudste deel waarnaar het wapen-
boek is vernoemd – van fol. 26r tot en met fol. 111r plus fol. 122r -, is in het hertogdom Gelre ontstaan onder hertog Willem I, waarschijnlijk als eerbetoon aan zijn vader. Immers, de ererede aan hem gewijd is de langste van alle opgenomen ereredes en de openingstekening gaat over het moment dat keizer Karel IV het hertogdom Gelre beleend aan het Huis van Gulik als resultaat van de succesvolle diplomatie van zijn vader. Het ontstaan van het wapenboek kan dan ook nauwkeurig worden bepaald en valt samen met de periode tussen eind 1392 en begin 1402 dat Willem I zowel hertog van Gelre als van Gulik was, na het overlijden van zijn vader.
In totaal hebben de heraldische kunstenaars – er zijn minimaal drie verschillende ‘handen’ te onderscheiden’ – 1821 wapens getekend en geschilderd. Daarvan staan er 1674 in het ‘universele wapenboek’ oftewel het oudste Gelderse deel. Van die 1674 heraldische wapens zijn er 976 voorzien van een helmteken. In het voorste en achterste deel (Brabants en Hollands met ereredes en losse wapens), dat tussen 1405 en 1412 is vervaardigd staan nog 147 wapens. Daarnaast zijn er nog 481 lege wapenschilden, waar de vervaardigers niet aan zijn toegekomen om die in te vullen.
De West-Europese vorstendommen en wapenprovincies zijn goed vertegenwoordigd, zoals Frankrijk, Engeland, Schotland, Aragon, Leon, Noorwegen, Denemarken, Vlaanderen, Brabant, Holland, Gelre, de Duitse vorstendommen in het Heilig Rooms Rijk met de zeven keurvorsten en hun vazallen en Gulik, Kleef, Berg, Mark, Meckelenburg, Oostenrijk, de Duitse Orde, maar Zweden ontbreekt en van de zuidelijke landen zoals Italië zijn nauwelijks vorstenhuizen met wapens opgenomen.
Vanaf nu is de schoonheid in alle glorie te bekijken. Geniet bijvoorbeeld van de zeldzame en vaak verrassend moderne verbeeldingskracht van de kunstenaars, zoals te zien in de vele fantastische helmtekens (zie boven en hiernaast). De helmtekens laten vaak originele illustraties zien en grafisch knap bedacht. Of bekijk de ‘Keizer- en Gelretekening’ (fol. 26r) op de eerste pagina van het Gelderse deel, baanbrekend in stijl en visie.
