De kunstwerken van de Maelwael-Van Lymborchs behoren tot de meest gereproduceerde afbeeldingen van de middeleeuwen. Iedereen heeft wel eens plaatjes van hun werk gezien, bovenal de kalenderbladen met de maanden uit de Très Riches Heures. Het zijn iconen van de Late middeleeuwen.
   Hun werk in het echt bekijken is een geheel ander verhaal. Het behoorde ooit tot de kunst van de politieke en kerkelijke elite om mee te pronken bij een intieme kring van edellieden of gelovigen, onzichtbaar voor het volk. Veel is in de loop der tijd verloren gegaan, met name van Johan Maelwael, en wat bewaard is gebleven is vaak te kwetsbaar om dagelijks aan het daglicht bloot te stellen. Desalniettemin zijn er wereldwijd musea en locaties waar hun werk op reguliere dagen gewoon te bekijken valt, zie hieronder. Daarnaast zijn er privécollecties en archieven, waar het werk slechts voor wetenschappelijke doeleinden kan worden aangevraagd of in het geheel niet kan worden bekeken. Gelukkig staat tegenwoordig bijna alles on-line in een mooie resolutie. Zie hieronder voor de links.
   Naast permanente presentaties in vaste collecties zijn er de afgelopen twee decennia wereldwijd verbazingwekkend veel incidentele presentaties geweest met spraakmakende exposities in topmusea. Groot, maar onontkoombaar nadeel daarbij is, dat van de miniaturen in ingebonden boeken slechts een enkele opengeslagen bladzijde te bekijken valt. De andere, vaak honderden, wonderschone miniaturen in deze boeken blijven noodzakelijk aan het zicht onttrokken. Een tantaluskwelling. Van de bijna duizend kunstwerken van hun hand - zie telling hieronder - bestaat het overgrote deel uit miniaturen in dergelijke ingebonden getijdenboeken. Soms worden deze voor de gelegenheid uitgebonden, zoals dat het geval was bij de Belles heures in de jaren 2003-2012, waardoor exposities van afzonderlijke bladen mogelijk waren. Honderdduizenden hebben gebruik gemaakt van de vaak unieke kansen om het kwetsbare werk met eigen ogen te aanschouwen. Niets gaat boven die zeldzame ervaring van het zien van de authentieke kunstwerken, omdat het niet te bevatten is, dat zij zo verfijnd hebben geschilderd. Het doet je anders denken over wat mensen kunnen en over wat kunst vermag.
   Hieronder valt te lezen waar wat te zien is, in het echt en/of on-line. Bij een bezoek natuurlijk wel eerst van tevoren onderzoeken wat de actuele situatie is m.b.t. openingstijden en bereikbaarheid.

Klik op kaart om uit te vergroten



Een telling van alle bewaard gebleven kunstwerken van de Maelwael-Van Lymborchs. Veel werk, met name van Johan Maelwael, is verdwenen, maar desalniettemin zijn er meer kunstwerken en bronnen van hen bewaard gebleven dan van de meeste middeleeuwse kunstenaars. Klik op afbeelding voor vergroting.
_______________________________________________________________________________________________________
1- NEDERLAND, NIJMEGEN: GEBROEDERS VAN LYMBORCH HUIS

In hun geboorteplaats Nijmegen kan in het Gebroeders Van Lymborch Huis de originele 14e eeuwse kelder bezocht worden. In dat huis in de Burchtstraat, die al eeuwenlang de Valkhofburcht verbindt met de Stevenskerk, heeft waarschijnlijk Johan Maelwael als kind gewoond en zijn de zes kinderen Van Lymborch geboren, waaronder Herman, Paul en Johan van Lymborch. Het ligt voor de hand dat hun heraldische familiewerkplaats ook aan huis is geweest, maar de familie bezat acht panden in de Burchtstraat, dus waar precies is onduidelijk.
Enthousiaste rondleiders vertellen het verhaal van hun leven en werk en laten de middeleeuwse context beleven. Met films, interactieve middelen, facsimele's en kleine wisselexposities kan ook hun kunst bekeken worden. Er zijn geen originelen te zien, maar nergens anders kom je zo goed te weten 'hoe het zo gekomen is'. Met een middeleeuwse route kunnen de plekken ontdekt worden waar de stad er nog uitziet zoals in de tijd van haar grootste zonen.
In de winkel zijn velerlei prachtige producten te koop met en over de fraaie kunst van de Nijmegenaren.

Bezoekadres: Burchtstraat 63, 6511 RC Nijmegen, Nederland
Website: https://gebroedersvanlimburg.nl/gebroeders-van-lymborch-huis/
E-mail: secretariaat@gebroedersvanlymborch.nl
postadres: Postbus 1180, 6501 BD Nijmegen


De authentieke 14e eeuws kelders van de Maelwael-Van Lymborchs. Rechts: de winkel van het Gebroeders van Lymborch Huis.


Koningin Beatrix bekijkt een miniatuur uit de Belles Heures bij de opening van de expositie 'Gebroeders van Limburg. Nijmeegse meesters aan het Franse hof, 1400-1416', augustus 2005. Copyright foto: Gerard Verschooten.
___________________________________________________________________________________________________________
2- FRANKRIJK, DIJON: CHAMPMOL & MUSÉE DES BEAUX ARTS

Dijon, de hoofdstad van het middeleeuwse hertogdom Bourgondië, combineert oud en modern (station Thalys, sneltram) met bourgondische levenskunst. In de aantrekkelijke stad zijn kunstwerken van Johan Maelwael op diverse locaties in openbare ruimtes te bezoeken en bekijken. Hij heeft er twintig jaar -tussen 1395 en 1415 - gewerkt als leider van de hertogelijke werkplaats en kamerdienaar van de vermaarde, kunstminnende hertog Filips de Stoute en daarna diens zoon hertog Jan zonder Vrees.

2.a- Champmol is het oude kartuizerklooster even buiten het centrum van Dijon. Het werd in 1377 door Filips de Stoute gesticht met de bedoeling er een wonderschone necropolis van te maken ter meerdere eer en glorie van zijn familie. Hiervoor haalde hij de beste kunstenaars van heinde en verre, uit de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, zoals Claus Sluter, Melchior Broederlam, Johan Maelwael en Claes van Werve. Op het terrein - nu een hospitaal en inrichting - is de beroemde Mozesput (1395-1404) te zien met de beeldhouwwerken van zes profeten, vervaardigd door Claus Sluter en Claes van Werve. Het bovenste deel van de beeldengroep met de Calvarieberg is verdwenen. Het prachtige oorspronkelijke concept, de oud-testamentische profeten 'dragen' het offer van de Verlosser op Golgotha, is hierdoor gemankeerd. Johan Maelwael heeft de gehele, oorspronkelijk zeven meter hoge, beeldengroep van levensechte en heldere kleuren voorzien en zelfs verguld. Wat er van deze polychromie na al die eeuwen nog over was, is door een restauratie in 2002-2003 succesvol opgeknapt en beschermd. De beeldengroep behoort tot het UNESCO Werelderfgoed. Het is beslist een omweg waard. Sluter wordt niet voor niets de 'Michelangelo van het Noorden' genoemd. Maar drie van de zes profeten zijn van de hand van Van Werve, evenals de expressieve engelen boven hen. Van Werve doet niet onder voor zijn oom in wiens voetsporen hij trad.
Op hetzelfde terrein ligt de kloosterkapel, waarvoor Maelwael een serie altaarstukken heeft geschilderd. Niets echter is daarvan bewaard gebleven. Het portaal is beroemd vanwege de beeldengroep van Sluter. 

Adres: Centre Hospitalier Spécialisé La Chartreuse 1, Boulevard Chanoine Kir, 21000 Dijon, Frankrijk
Website: https://www.destinationdijon.com/moments-a-vivre/visite-du-puits-de-moise/
Telefoon: +33 3 80 44 11 54



De ombouw van de Mozesput op het middenterrein in Champmol met in de hoek achter de kloosterkapel. Op een 17e eeuwse gravure is de oude situatie van het kartuizer klooster van Champmol te zien met de Mozesput in het midden van de omgang van kloostercellen.



De polychromie van Maelwael op de Mozesput na restauratie. Rechts: reconstructie van Het Grote Kruis of de Calvarieberg, zoals de beeldengroep er in 1404 uit moeten hebben gezien. Met het verguldsel en de heldere kleuren van Maelwael. Recent onderzoek van Susie Nash stelt dat de beelden van Maria en Johannes nooit deel hebben uitgemaakt van het bovenste deel. 

Niet alleen in Champmol is de beeldengroep van de Mozesput te zien, op een plein in Dijon is een eeuw na het oorspronkelijke beeldhouwwerk een replica in steen geplaatst op ware grootte. In het Cité de l'architecture et patrimoine in Parijs, een prachtig driedimensionaal geschiedenisboek van de bouwkunst in Frankrijk, is een replica in gips opgesteld, evenals in het Carnegie Museum of Art in Pittsburgh. Dan zijn er nog 19e eeuwse mallen en afgietsels in zogenaamde Ateliers de moulage: in Parijs (als aparte afdeling van het Louvre) en in Brussel. In Nederland stond voor de oorlog een gipsen Mozesput op ware grootte in het Rijksmuseum aan het begin van de Eregalerij, om aan te tonen dat met deze Nederlandse kunstenaars de kunstgeschiedenis van ons land begint. Dit kunstwerk is lang geleden afgestoten naar de Universiteit van Leiden en aldaar verdwenen (bordkrijt?). Het verdient een herkansing, maar dan met de polychromie van Maelwael, de boodschap is immers nog immer geldig. 

Links: de Mozesput  in Cité de l' architecture et patrimoine in Parijs. Daarnaast een replica in steen van de Mozesput, zoals deze sinds 1508 buiten in Dijon op een plein staat bij het oude ziekenhuis. In het Carnegie Museum of Art in Pittsburgh staat een gipsen replica op ware grootte. Rechts eveneens een gipsen afgietsel in het Rijksmuseum, Amsterdam. 


De gipsen mallen en afgietsels van de Mozesput liggen sinds de 19e eeuw in het Atelier de moulage, het gipsatelier van de grote Franse musea, tegenwoordig gehuisvest in een modern gebouw in Saint Denis. Het atelier werkt op commerciële basis, je kunt de beelden op bestelling laten afgieten. Een oud afgietsel van Mozes staat er nog, op ware grootte, ca. 1.70 meter.

2.b- Het Musée des beaux-arts is een van de belangrijkste musea van Frankrijk en is gehuisvest in het voormalige hertogelijke paleis midden in het autovrije centrum van Dijon. De jarenlange renovatie is grotendeels afgerond met een spectaculaire metamorfose van de zalen en presentatie. De erezaal is gewijd aan de graftombe van Filips de Stoute (1386-1404) en die van Jan zonder Vrees en zijn vrouw Margareta van Beieren met de beroemde pleurants, de huilende monniken. De effigie van Filips de Stoute is begonnen door Claus Sluter en afgemaakt door Claes van Werve, de polychromie is wederom van de hand van Johan Maelwael. Ook deze graftombe is helemaal in de oude glorie hersteld, dankzij een restauratie van de sprankelende kleuren van Maelwael in 2011-2013. Overigens is het beeld van de liggende hertog niet het originele middeleeuwse beeld van Sluter en Van Werve, maar een 19e eeuwse verwerking van het beschadigde iets kleinere origineel. De graftombe is in 1792 in de context van de Franse Revolutie afgebroken in de kloosterkerk van Champmol en herplaatst in de Saint-Bénignekerk in Dijon. Vervolgens is de tombe twintig jaar later nogmaals herplaatst naar het museum, waar een restauratie plaatsvond van het in drie stukken gebroken beeld. In 1823-24 heeft Joseph Moreau in albast - niet in marmer - een 'pastiche infidèle' gebeeldhouwd, waardoor de hertog in meer ceremoniële kleding werd gestoken.

In de vaste opstelling van in het museum nemen het portret van Filips de Stoute en portret van Jan zonder Vrees, waarvan men aanneemt dat het kopieën zijn naar verloren gegane schilderijen van Johan Maelwael, eveneens een prominente plaats in. 
In het museum is ook een model op schaal te zien met een reconstructie van de oorspronkelijke Calvarieberg met het Grote Kruis en de kleuren. Enkele fragmenten van die verdwenen Calvarieberg, die zijn teruggevonden, maken eveneens deel uit van de vaste collectie. Een befaamde buste van de lijdende Christus, van de hand van Sluter, waarvan lang beweerd werd dat het afkomstig zou zijn van het Grote Kruis, kan daar nooit van afkomstig zijn.

Adres: Rue Rameau, 21000 Dijon
Website: https://beaux-arts.dijon.fr
Telefoon: +33 380745209


In het voormalige hertogelijke paleis van Bourgondië is het Musée des Beaux Arts gevestigd.



De zaal van de hertogen van Bourgondië, de erezaal van het hertogelijk paleis, met de twee graftomben, na de restauratie van 2013. Rechts een detail met de polychromie van Johan Maelwael van de effigie van hertog Filips de Stoute en de engelen, gebeeldhouwd door Claes van Werve. 

Jean-Baptiste Lallemand, De twee graftomben in de oude opstelling, in de kerk van het kartuizer klooster, vóór de Franse revolutie, gravure. Dijon. Musée des Beaux Arts. Rechts: bovenaanzicht van de graftombe van Filips de Stoute, nog in de zaal van vóór 2013, waardoor de polychromie van Maelwael werd verbonden met de twee portretten van de hertogen naar schilderijen van Maelwael.



In de vaste opstelling van het museum hangen de bekende schilderijen met de portretten van hertog Filips de Stoute en Jan zonder Vrees. Het zijn waarschijnlijk kopieën naar originelen van Johan Maelwael. Zie op deze website 'bronnen': 6 september 1400. Beide portretten zijn uit het depot van Musée du Louvre en uitgeleend aan Dijon. 

_________________________________________________________________________________________________________________________________
3- FRANKRIJK, CHANTILLY: MUSÉE CONDÉ

Chantilly ligt vijftig kilometer boven Parijs in de uitgebreide bossen waar in de middeleeuwen de Franse vorsten graag op jacht gingen. Musée Condé, gehuisvest in een groots kasteel, bekend van de James Bondfilm A View to Kill, herbergt een belangrijke nationale schat, het laatste getijdenboek van de gebroeders Van Lymborch, Les Très Riches Heures du duc de Berry, Jean de France (1411/12-1416). Alleen de machtigen der aarde krijgen dit boek te zien, maar het gewone volk niet. Wat dat betreft is er weinig verschil met de tijd waarin het is ontstaan. Het mag volgens de Franse wet ook niet het pand verlaten. In 2004 was het voor het laatst in het openbaar te zien bij een expositie in een kleine kapel van het kasteel, achter dik glas en links en rechts bewaakt door een beveiliger. Bij een ingebonden boek als de Très Riches Heures kan alleen een dubbele pagina worden opengeslagen, alle andere pagina's met miniaturen blijven onzichtbaar. In de bibliotheek van het museum kan het publiek een dergelijke opengeslagen pagina van de Très Riches Heures zien, maar dit is niet het originele boek. Het is een replica. 
Het fenomenale getijdenboek heeft een lange weg afgelegd sinds het in 1416 onafgerond achterbleef, nadat zowel de drie kunstenaars als hun opdrachtgever stierven, en na eeuwen in 1871 naar Chantilly kwam. Via de dochters van hertog Jan van Berry kregen de vorsten uit het Frans/Italiaanse Huis van Savoie het in handen. Op bezoek bij zijn zieke moeder in Genua, hoorde Hendrik van Orleans, hertog van Aumale, in december 1855 van een getijdenboek in een meisjespensionaat. Hij was de vierde zoon van de Franse koning, schatrijk, militair en kunstverzamelaar, en herkende als directe nazaat van de Valois-vorsten in de miniaturen meteen het erfgoed van zijn voorgeslacht, de wapens, de kastelen, de grandeur, en kocht het voor 18.000 Franse franken. Hij volgde de familietraditie en liet alleen zijn aristocratische vrienden er van genieten. Toen hij zijn enorme kunstverzameling, waaronder veel manuscripten, overdroeg aan de Franse staat bedong hij een aantal strenge voorwaarden, waaronder deze, dat het beroemde getijdenboek nergens anders tentoongesteld mag worden.
In 2005 wist Peter van der Heijden, historicus en filmmaker, de toenmalige conservator van de boekenverzameling te verleiden de Très Riches Heures uit de kluis te halen en blad voor blad te laten filmen ten bate van een televisiedocumentaire over de gebroeders Van Lymborch. Zonder handschoenen. In het geknisper bij het omslaan van de perkamenten folia hoor je de galm van eeuwen.
Het complete boek is on-line te bekijken via de website van Bibliothèque Virtuelle des Manuscrits Médiévaux (BVMM) – IRHT-CNRS. Dit is een digitale schatkamer boordevol middeleeuwen manuscripten. Er zijn in deze Mirador-viewer verschillende kijk-opties, met de filmstrip kan je door het boek bladeren:
https://bvmm.irht.cnrs.fr/mirador/index.php?manifest=https%3A%2F%2Fbvmm.irht.cnrs.fr%2Fiiif%2F22470%2Fmanifest&fbclid=IwAR2mp7todizGx2bt95agsr0WzOJ0HtIy8SuRr6fyo9SWofMhsC07iZ67ZOg

Adres: Route Pavée, 60500 Chantilly, Frankrijk
Website: www.musee-conde.fr
Telefoon: +33 3 44273180

  
Musée Condé in Chantilly.


Hendrik van Orleans, hertog van Aumale (rechts) in zijn bibliotheek met een vriend (schilderij van Gabriel Ferrier, ca. 1880). In zijn hand, enigszins achteloos, mogelijk de Très Riches Heures du duc de Berry. De bibliotheek met de privéverzameling van de hertog van Aumale is voor publiek te bezichtigen. Hier ligt een geschilderde replica van de Très Riches Heures in de vitrinekast, opengeslagen op een blad.

De conservator van Musée Condé haalt in 2005 het unieke boek uit de kluis om het te laten filmen door Peter van der Heijden ten bate van de toenmalige expositie 'Gebroeders van Limburg. Nijmeegse meesters aan het Franse hof. 1400-1416'. (Filmstill uit Vergeten meesters van de middeleeuwen, de gebroeders VanLimburg: https://www.youtube.com/watch?  

Een facsimile van de Très Riches Heures du duc de Berry, opengeslagen op de dubbele pagina van de Grote Litanieprocessie, fol. 71v-72r.

Het museum heeft in haar collectie een portret van hertog Jan zonder Vrees, een 17e eeuws kopie naar -wederom vermoedelijk - een origineel van Johan Maelwael. Het is niet op zaal te zien.
_______________________________________________________________________________________________________________________________

3- FRANKRIJK, PARIJS: MUSÉE DU LOUVRE

Het Louvre in hartje Parijs behoort tot de grootste musea ter wereld en trekt jaarlijks de meeste bezoekers. In haar collectie bevinden zich vijf schilderingen op paneel van Johan Maelwael. De grote ronde piëta (ca. 1400) met aan de voorzijde de lijdende Christus en op de achterzijde het wapen van Filips de Stoute is het eerste tondo in de Westerse kunst. Je vraagt je af of de opdrachtgever juist deze bijzondere, ronde vorm heeft gekozen als een schild, om het makkelijker mee te kunnen nemen als hij in galop te paard van Dijon naar Parijs reed met zijn gouden bril op tegen de stof.
Sinds 2011 beschikt het Louvre nog over een tweede groot paneel met een Man van smarten (ca. 1410), dat het na 12 jaar onderhandelen aankocht voor 7,8 miljoen euro. 'De belangrijkste aankoop van de afgelopen vijftig jaar', zo stelde het museum. Beide Maelwaels hangen sinds januari 2018 naast elkaar in de zaal van de vroege Franse kunst, maar tegenwoordig staat er wel bij dat Maelwael een Nijmeegse kunstenaar is. Niet onomstreden is een derde, veel kleiner werk: een Madonna met kind (ca. 1410, maar waarschijnlijk eerder), uit de Carlos Beistegui Collectie, omdat er argumenten zijn aan te voeren dat het niet door Maelwael is geschilderd. Een vierde groot paneel betreft het laatste werk waaraan Johan Maelwael heeft geschilderd: De laatste communie en het martelaarschap van St Dionysus (1416). Door de dood van Maelwael in 1415 heeft zijn assistent en opvolger Henri Bellechose het paneel afgemaakt. Het vijfde paneel is een Kruisiging met de drie Maria's, Johannes de evangelist en een Kartuizer monnik (1406-15), dat veel lijkt op een paneel met dezelfde voorstelling van Maelwaels' voorganger in de hertogelijke werkplaats, Jean de Beaumetz (in Cleveland museum of Art). Het hangt als het goed is op zaal in de Richelieu-vleugel op de 2e verdieping, zaal 3. Maar zal daar toegeschreven zijn aan Jean Beaumetz. Die heeft een bijna zelfde schilderij  eveneens op zijn naam staan dat in Cleveland hangt. Zoek de verschillen.
Op de website van het Louvre staan slechts twee werken:
Johan Maelwael, Grote ronde piëta, ca. 1400, olie (tempera?) op paneel. Parijs, Musée du Louvre, Département des peintures, invloedrijke. no. M.I. 692.   
https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/large-round-pieta
Johan Maelwael, De laatste communie en het martelaarschap van St. Dionysus, ca. 1400, olie (tempera?) op paneel. Parijs, Musée du Louvre, Département des peintures, no. M.I. 674.  
https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/altarpiece-martyrdom-st-denis
 
Adres: Rue de Rivoli, 75001 Paris, Frankrijk
Website: www.louvre.fr
Telefoon: +33 (0)1 40 20 53 17 (behalve dinsdag)


De entree van het Louvre in de glazen pyramide met op de achtergrond een van de drie vleugels.

 


In januari 2018 worden de twee Maelwaels voor het eerst naast elkaar gehangen, nadat de Man van Smarten grondig is gerestaureerd. Voorheen was de Grote ronde piëta vrijstaand tentoongesteld, zodat ook het wapen van Filips de Stoute op de achterzijde te zien was. Door de nieuwe opstelling ligt de nadruk op de voorzijde met twee indrukwekkende Christusfiguren.


In 2014 werden in het Louvre twee studiedagen gewijd aan 'Malouel et les Primitifs francais', waarvoor vier werken van Johan Maelwael speciaal werden opgesteld in de erezaal van het Louvre, zodat wetenschappers deze met eigen ogen konden vergelijken. 


In 2012 (5 april - 25 juni 2012) exposeerde het Louvre 47 bladen uit Les Belles Heures, aangevuld met het ene blad van de Van Lymborchs in de Petites Heures en enkele van hun miniaturen uit Les Très Belles Heures de Notre-Dame. De expositie, de vierde in de reeks exposities met bladen uit de Belles Heures, na Nijmegen, Los Angeles en New York, werd begeleid door een boek en conferentie. De conservatoren Hélène Grollemund en Pacal Torres brachten met name de innovaties in hun werk voor het voetlicht, vernieuwingen in composities, in de uitbeelding van de ruimtes en landschappen en het vertellen van verhalen in miniaturen.



Rechts: Johan Maelwael, Kruisiging met de drie Maria's, Johannes de evangelist en een Kartuizer monnik, ca. 1400-1404, tempera (olieverf?) of paneel. Parijs, Musée du Louvre, RF 1967-3. Links: Johan Maelwael, afgemaakt door Henri Bellechose, De laatste communie en het martelaarschap van St Dionysus, 1416,  tempera (olieverf) op paneel (later op doek overgezet). Parijs, Musée du Louvre, Départements des peintures, int. nr. M.I. 674. 

___________________________________________________________________________________________________________________________________
4- FRANKRIJK, PARIJS: BIBLOTHÈQUE NATIONALE DE FRANCE

Getalsmatig bezit de Bibliothèque nationale de France de meeste werken van de Van Lymborchs, omdat zij drie manuscripten met illuminaties van hun hand in bezit hebben. Het eerste boek dat twee van de drie broers vervaardigden, Paul en Johan, is de Bible moralisée. Zij waren nog maar 17 en 14 jaar en kregen toch al deze eervolle en omvangrijke taak te vervullen in opdracht van Filips de Stoute. Hij had twee jaar eerder losgeld betaald om de drie broers vrij te kopen uit een Brusselse gevangenis. Vanaf 1402 hebben de twee broers in twee jaar tijd 384 miniaturen vervaardigd en 128 onaf achtergelaten, die door andere miniaturisten zijn afgemaakt. Het tweede boek is de Petites Heures de Jean de Berry, waarin de gebroeders Van Lymborch (Johan van Lymborch?) een enkele miniatuur hebben  toegevoegd. Daarop is de hertog van Berry te zien, die op pelgrimstocht vertrekt, vergezeld door zijn hovelingen. Het derde getijdenboek is de Très Belles Heures de Notre-Dame met daarin opgenomen drie miniaturen van de gebroeders Van Lymborch, waarvan er een verloren is gegaan en alleen in een kopie bekend is. 
Deze boeken zijn niet aan te vragen om te bekijken. Enkele miniaturen uit deze drie boeken waren wel te bewonderen tijdens verschillende exposities. En gelukkig heeft de Bibliothèque national de France een fenomenale website, een digitale schatkamer genaamd Gallica, waarop alle miniaturen in hoge resolutie zijn te bestuderen:
1- Bible moralisée, 1402-1404 (BnF, Département des Manuscrits, Francais 166):
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b105325870/f2.image.r=bible%20moralisee
2- Petites Heures de Jean de Berry (Horae ad usum Parisiensem), ca. 1412 (BnF, Département des manuscrits, Latin 18014, f. 288v)
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8449684q/f2.image.r=petites%20heures%20de%20duc%20de%20berry
3- Très Belles Heures de Notre-Dame de Jean de Berry, ca. 1410-12 (BnF, Département des manuscrits, NAL 3093, f. 225r, f. 239v)
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84496839/f1.planchecontact.r=tres%20belles%20heures%20de%20notre%20dame 

In de BnF zijn naast deze kunstwerken van de gebroeders Van Lymborch en Maelwael nog vele andere bronnen te vinden over hun werk en leven en de context daarvan, met name contemporaine bronnen, oorkondes, inventarislijsten, munten en medailles.

Adres: Quai François Mauriac, 75706 Paris, Frankrijk
Website: www.bnf.fr
Telefoon: +33 1 53795959


De nationale bibliotheek van Frankrijk, vernoemd naar voormalige president Francois Mitterand in Parijs, geopend in 1998.



Gebroeders van Lymborch, De schepping van de hemel en de aarde, Très Belles Heures de Notre- Dame, ca. 1410-12, tempera en inkt op perkament (detail). Parijs, BnF, Département des manuscrits, NAL 3093, f. 225r)

De Bible moralisée opengeslagen op een bladzijde met de miniaturen van Paul en Johan van Lymborch in de tentoonstelling van Johan Maelwael in het Rijksmuseum, Amsterdam, oktober 2017.



Gebroeders Van Lymborch, De hertog vertrekt op pelgrimstocht, Les Petites Heures de Jean de Berry, ca. 1412, tempera, goud en inkt op perkament. Parijs, BnF, Ms. lat. 18014, fol. 288v. Rechts: Gebroeders Van Lymborch, Aanbidding van God de Vader, Très Belles Heures de Notre-Dame de Jean de Berry, ca. 1410-12 (BnF, Département des manuscrits, NAL 3093, f. 225r, f. 239v).

___________________________________________________________________________________________________________
5- VERENIGDE STATEN, NEW YORK: THE CLOISTERS (THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART) 

Het Metropolitan Museum of Art heeft sinds 1938 op 14 kilometer afstand van het hoofdgebouw een grootse middeleeuwse afdeling in een speciaal daarvoor ontworpen gebouw, samengesteld uit delen van vier Franse kloosters, genaamd The Cloisters. Het heeft middeleeuwse rondgangen, een tuin, een kapel en een prachtig uitzicht op de Hudson. Hier is normaal gesproken Les Belles Heures te bewonderen, in een vitrinekast en opengeslagen op een enkele bladzijde. Dit getijdenboek met 225 folia schilderden de gebroeders tussen 1405 en 1409 in opdracht van hertog Jan van Berry. Het was in de loop der eeuwen in drie delen gesplitst en is door de puissant rijke Amerikaanse familie De Rothschildt verzameld en in 1954 verkocht aan het Metropolitan Museum.
Dankzij een verzoek van de Faksimele Verlag in Zürich op de bladen apart te mogen fotograferen werd het boek in 2002 uitgebonden en volgde onderzoek naar onderschilderingen en pigmenten. De uitgebonden bladen werden in Nijmegen, Los Angeles, New York en Parijs tentoongesteld. Conservator Timothy Husband schreef er een boek over, dat internationaal de standaard uitgave is geworden over  de Belles Heures. Bij de opening van de expositie in maart 2010 gaven re-enactors van de Stichting gebroeders Van Lymborch en Het Woud der Verwachting acte de présence en presenteerden een middeleeuwse modeshow in de kapel van The Cloisters, waarvoor het publiek in de rij stond.
> Gebroeders van Lymborch, Les Belles Heures, 1405-09, tempera, goud en inkt op perkament. New York, The Metropolitan Museum, The Cloisters Collection, Acc. no. 54.1.1.   
Bekijk veel bladen on-line:
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/470306

Adres: The Cloisters, Ford Tyron Park, 99 Margaret Corbin Dr, New York, NY 10040, Verenigde Staten
Website: https://www.metmuseum.org/visit/plan-your-visit/met-cloisters
Telefoon: +1 212 923 3700 


De kloostertuin van The Cloisters. De middeleeuwse collectie van het Metropolitan Museum of Art wordt  in een gepaste omgeving tentoongesteld.

Middeleeuwse modeshow in The Cloisters met re-enactors van de Stichting gebroeders Van Lymborch en Het Woud der Verwachting, 2 maart 2010. Rechts: vakkundige uitleg door het Fashion Institute. Foto Chantal Heijen.


Links het 'tableau de la troupe' op de ingangstrappen van The Cloisters en rechts op de trappen van het hoofdgebouw van het Metropolitan Museum met in het midden conservator Timothy Husband. Bij de opening van de Belles Heures-expositie. Foto Chantal Heijnen.

De folia van de Belles heures werden in het voorjaar van 2010 tentoongesteld in lektrijnen, een prachtige en praktische oplossing, waardoor voor- en achterzijde goed te bestuderen waren en je op het legblad tegelijkertijd de uitgebreide informatie kon lezen.
 
Op Times Square, omgedoopt tot Medieval Times Square, met de middeleeuwers van de Stichting Maelwael Van Lymborch en Het Woud der Verwachting, 3 maart 2010. Foto Chantal Heijnen. 

De Belles Heures - tegenwoordig in twee boeken gesplitst - opengeslagen tijdens de tentoonstelling over Johan Maelwael in najaar 2017 in het Rijksmuseum, Amsterdam. 

___________________________________________________________________________________________________________________
6- VERENIGDE STATEN, WASHINGTON: NATIONAL GALLERY OF ART, 

Het enkele folio St Christoffel draagt het Christuskind (ca. 1410) wordt in de National Gallery of Art niet voor het publiek getoond. Het blad is ooit uit een getijdenboek gesneden, men weet niet welk. Dat het wordt toegeschreven aan de gebroeders Van Lymborch komt, omdat er diverse overeenkomsten zijn met ander werk van hen, met name uit de Belles Heures. Omdat er veel meer dieptewerking in het landschap is gesuggereerd dan in de St Christoffel uit dat getijdenboek dateert men dit werk van na de Belles Heures, dus na 1409. 
Het blad was in 2017 te zien in de expositie over Johan Maelwael in het Rijksmuseum in Amsterdam. 
> Limbourg brothers, Saint Christopher Carrying the Christ Child, ca. 1410, tempera, ink on vellum(kalfsleer). Washington, National Gallery of Art, Rosenwald Collection 1946.21.10.
Om het digitaal te bekijken of te downloaden:
https://www.nga.gov/collection-search-result.html?artist=Limbourg%20Brothers

Adres: Located between 3rd and 9th Streets along Constitution Avenue NW, Washington, DC 20001
Website: www.nga.gov


National Gallery of Art, het 'Rijksmuseum' van de Verenigde Staten.

_________________________________________________________________________________________________________________

7- BELGIË, BRUSSEL: KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK VAN BELGIË

De eerste generatie Maelwael, Herman en Willem, hebben het belangrijkste wapenboek uit hun tijd gemaakt. Het dook in de 19e eeuw op, toen een Gentse verzamelaar het voor 19 gulden kocht van een gravin. Hij liet het na aan de Koninklijke Bibliotheek van België. Sinds de jaren tachtig van de 19e eeuw werd er gepubliceerd over dit Wapenboek Gelre, maar slechts zeer weinigen konden het boek bestuderen. Onderzoekers moesten zich behelpen met onvolledige zwart-wit tekeningen in boeken. Op diverse exposities is het boek te zien geweest, maar vanzelfsprekend ingebonden en slechts op een pagina opengeslagen. Sinds november 2019 kan eindelijk iedereen van het complete boek genieten, nadat de KBR het heeft gedigitaliseerd en on-line gezet. Bekijk de prachtige tekeningen, zoals de beroemde openingstekening van de keizer en zijn keurvorsten of de met een enorme fantasie getekende helmtekens. Soms verrassend divers, grappig en eigentijds. Het kapsel van Geert Wilders komt voorbij of een Playboy bunny.
> Herman en/of Willem Maelwael, Wapenboek Gelre, 1394-1402, tempera en inkt op perkament. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 15652-6: 
Bekijk het hier:
https://uurl.kbr.be/1733715
Het boek is niet aan te vragen in de KBR.

Adres: Keizerslaan 4, 1000 Brussel, België
Website: www.kbr.be
Telefoon: +32 2 519 53 11 


De Koninklijke Bibliotheek van België onderaan de Kunstberg in Brussel.


Het wapenboek opengeslagen op de openingspagina van het oudste, Gelderse deel van het Wapenboek Gelre met de Keizer- en Gelretekening, in een vitrinekast van de expositie Johan Maelwael in het Rijksmuseum in 2017.
  
Herman en/of Willem Maelwael, Wapenboek Gelre, 1394-1402, tempera en inkt op perkament. Links: Wapens en helmtekens van de keizer van het Heilig Rooms Rijk en zijn vazallen, midden: wapen en helmtekens van de hertog van Gelre en zijn vazallen; rechts: detail van helmtekens. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 15652-6. ________________________________________________________________________________________________________________
8- DUITSLAND, BERLIJN: GEMÄLDEGALERIE BERLIN 

Het oudst bewaard gebleven schilderij op doek in de Westeuropese schilderkunst hangt in de Gemäldegalerie Berlin gewoon op zaal. Het is de zogenaamde Vlindermadonna (ca. 1410) van Johan Maelwael. Het schilderij kwam pas in 1957 onder ogen van deskundigen, nadat het al die tijd anoniem en vergeten hing in hoek van een kerk. De conservatoren van het Berlijnse museum onderzochten het, dateerden het rond 1410 en schreven het toe aan Johan Maelwael. Tien jaar later kocht het museum het aan en nam het als nr. 1 op in hun bestandscatalogus. Al driemaal is het tijdens exposities te zien geweest in Nederland (Nijmegen 2005, Rotterdam 2011, Amsterdam 2017). Vanwege het Frans-Nederlandse discours over wie de kunstenaar van dit doek feitelijk is, Maelwael of misschien wel Bellechose, hanteert de Gemäldegalirie de veilige toeschrijving: 'omgeving van Johan Maelwael'. Er is een eenvoudig criterium van toeschrijving: kijk naar de skischans-achtige neuzen van Maelwael en je weet dat het van zijn hand is. De extreem lange vingers zijn ook een kenmerk van Maelwael, maar er zijn meer kunstenaars van de Internationale Gotiek - ook wel Weke Stijl genaamd - die houden van dergelijke 'tentakels'.

Adres: Matthäikirchplatz, 10785 Berlin, Duitsland
Website: https://www.smb.museum/museen-einrichtungen/gemaeldegalerie/home/
Telefoon: +49 30 266424242


De hoofdingang van de Gemäldegalerie in Berlijn.

Johan Maelwael, Vlindermadonna, ca. 1410-15,  tempere op doek, Gemäldegalerie der Staatlichen Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz; Fotograf: Volker-H. Schneider.


Zaalinrichting tijdens de expositie over Johan Maelwael  in het Rijksmuseum, Amsterdam, met rechts aan de muur de Vlindermadonna, verenigd met de Grote ronde piëta in het midden. Foto Olivier Middendorp.

_____________________________________________________________________________________________________________________
9- VERENIGD KONINKRIJK, OXFORD: BODLEIAN LIBRARY 

De bibliotheek van de Universiteit van Oxford is niet alleen een van de oudste, maar ook de op een na  grootste van het land. Het herbergt een manuscript Douce 144, waarin tekeningen in de marges zijn vervaardigd, die toegeschreven worden aan de gebroeders Van Lymborch. Het betreffen vier folia, met in totaal drie tekeningen, waarvan er een over de twee bladen van een bladspiegel heenloopt. Deze zeer verfijnde tekeningen komen sterk overeen met andere werken van hen, zoals de De grote pestprocessie met St Gregorius in Rome in de Très Riches Heures de duc de Berry of de Flagellanten uit de Belles heures. Het is alleen voor wetenschappelijk onderzoek aan te vragen, maar wel voor iedereen digitaal te bekijken.
> Margetekeningen Douce 144, folia 105r, 108v-109r, 110r, tempera, goud en inkt op perkament, Bodleian Library Oxford)
Bekijk het hier:
https://iiif.bodleian.ox.ac.uk/iiif/viewer/2a37aa7d-6d01-4d69-9d42-04f1083dee3c#?c=0&m=0&s=0&cv=152&r=0&xywh=-2185%2C0%2C7020%2C4002
  
Adres: Bodleian Libraries, Broad Street, Oxford OX1 3BG, United Kingdom
Website: https://www.bodleian.ox.ac.uk/
Telefoon: +44 1865 277162


Bodleian Library, Oxford, exterieur.

Bodleian Library, Oxford, interieur.

Gebroeders van Lymborch (?), Litanie en processie met het overbrengen van de relieken, Douce 144, 1408, tempera, goud en inkt op perkament. Oxford, Bodleian Library, Douce 144, f. 109r. 

Gebroeders van Lymborch, Flagellanten in pestprocessie, 1408, tempera, goud en inkt (detail). Oxford, Bodleian Library, Douce 144, f. 110r.
_______________________________________________________________________________________________________________ 
10- DENEMARKEN, KOPENHAGEN: STATENS MUSEUM FOR KUNST

 Tekeningen hangen zelden in een vaste opstelling op zaal, omdat lichtval het papier aantast. De tekening met de titel De bespotting van Christus is dan ook veilig opgeborgen. De tekening is mogelijk een kopie van een origineel van Johan Maelwael. Diverse elementen van deze dramatische tekening komen overeen met twee miniaturen van zijn neven. 

Adres:  Sølvgade 48-50, 1307 København, DK
Website: smk@smk.dk
Telefoon: 3374208494


Statens Museum for Kunst in Kopenhagen.


Naar een origineel van Johan Maelwael (?, 1402-04), De bespotting van Christus, 1410-15, pen, zwarte en lichtgrijze inkt en verf op papier. Kopenhagen, Statens Museum for Kunst, Kobberstiksammlung, invloedrijke. GB 2971.


Detail uit bovenstaande tekening.
_______________________________________________________________________________________________________________
11- ZWITSERLAND, RAMSEN: ANTIQUARIAT BIBERMÜHLE AG

In 2012 dook op een veiling in Brussel een klein getijdenboek op met daarin dertig tekeningen, toegeschreven aan Paul van Lymborch. Althans, dat beweert de eigenaar Heribert Tenschert, die het enkele jaren later kocht en liet onderzoeken door vermaard manuscriptenkenner en kunsthistoricus Eberhard König. Zijn bevindingen staan in een boek Das Genie der Zeichnung: ein unbekanntes Manuskript mit 30 grossen Darstellungen von einem der Brüder Limburg - wohl im Auftrag des Herzogs von Berry für Louis d'Orléans & Valentina Visconti.
Niet alle kunsthistorici delen zijn mening, zo bleek op een studiedag die in Museum Het Valkhof werd georganiseerd op initiatief van de Stichting Maelwael Van Lymborch in augustus 2016. Heribert Tenschert is privéverzamelaar en kunsthandelaar en laat het boek aan serieuze gegadigden zien tijdens kunstbeurzen als de TEFAF en in de zaak in Ramsen, wel alleen op afspraak. De vraagprijs zou volgens geruchten 12 miljoen bedragen.

Adres: Antiquariat Bibermühle AG, Bibermühle 1, 8262 Ramsen, Switzerland
Website: tenschert@antiquariat-bibermuehle.ch
Telefoon: +41 (0)52 742 05 75

De Bibermühle aan de monding van de Biber in de Rijn.

Gebroeders van Lymborch (?), De kruisiging, uit Getekend getijdenboek, ca. 1407, tempera, goud en inkt op perkament. Ramsen, Antiquariat Bibermühle AG, fol. 124r.

Eberhard König, Das Genie der Zeichnung, 2016, uitgave Bibermühle Antiquariat.
___________________________________________________________________________________________________________________