Wapenboek gelre

Het Wapenboek Gelre is een onafgerond heraldisch manuscript op perkament, dat is samengesteld uit een Gelders kerngedeelte uit de periode 1395-1402 met 1674 wapens van Europese edellieden, vorstendommen en wapenprovincies en uit een later toegevoegd literair deel van dertien ereredes en 147 wapens met beknopte kronieken over Brabant en Holland (1403-1414).1


 

Het Wapenboek Gelre, kleiner dan een A4tje (22 x 14 cm.), opengeslagen op de beroemde 'Keizer- en Gelretekening' in de vitrinekast tijdens de expositie 'Johan Maelwael' in het Rijksmuseum, najaar 2017.

Een universeel wapenboek
De titel is afgeleid van de tekstschrijver en samensteller, Claes Heynenzoon, de heraut Gelre. Van hem is een portret ten volle opgenomen met een tabberd waarop het Gelders wapen zichtbaar is (fol. 122r). Bovendien schrijft hij zelf: ‘En bistu niet geheiten Gelre?’.2 In het manuscript zijn minstens vier handen te onderscheiden van de ingekleurde tekeningen, veruit de meeste en kwalitatief beste tekeningen worden toegeschreven aan Herman Maelwael en/of zijn mogelijke broer Willem Maelwael.3 Indien deze hypothese klopt dan zou dit wapenboek grotendeels in Nijmegen, in de werkplaats van de Maelwaels in de Burchtstraat zijn vervaardigd. Het Wapenboek Gelre behoort tot de zogenaamde ‘universele’ of ‘algemene’ wapenboeken, omdat het beoogde alle wapens in beeld te brengen van een groot gebied, in dit geval West-Europa.4 De folia in het boek meten niet meer dan 22 bij 14 cm. en zijn bijgesneden. Dit kleine, maar rijk gevulde boek, wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek van België in Brussel (KBR) onder inventarisnummer ms. 15652-56.5.5 Het is on-line te bekijken: https://uurl.kbr.be/1733715. De daar vermelde informatie, zoals de datering en auteurschap, is overigens sterk verouderd. Bovendien ontbreekt bij de scans van de afbeeldingen een beschrijving van wat er te zien is. Informatie over de inhoud, met de folia en betreffende wapens, is te lezen op onze website: https://www.maelwaelvanlymborchstudies.com/wapenboek-gelre-inhoud/ 

Belang: zowel heraldisch als kunsthistorisch
De befaamde Britse heraldicus Anthony Wagner, zelf wapenkoning en heraut van het Engelse koningshuis, noemde het Wapenboek Gelre: 'in many respects the most remarkable heraldic manuscript in existence'.6 Zijn landgenoot, de Britse historicus Maurice Keen, stelde eveneens: ‘without little doubt the finest of all the armorial books of the Middle Ages.’7 De Franse heraldici Michel Pastoureau en Michel Popoff schrijven in hun boek over het Wapenboek Gelre: ‘Parmi les quelque 350 ou 400 armoriaux que le Moyen Âge nous a laissés l’Armorial de Gelre est probablement le recueil le plus célèbre’.8
Jean Dechamps, destijds de wetenschappelijke handschriftdeskundige van de Koninklijke Bibliotheek van Brussel schreef in 1970 klip en klaar: 'Dit handschrift is het oudste en het voornaamste wapenboek dat in de Nederlanden is ontstaan.' Christiane Van den Bergen-Pantens publiceerde over het Wapenboek Gelre en is bestuurslid van het Centre International de Codicologie, zij bestempelde het manuscript als ‘waarschijnlijk het beroemdste en één der oudste oorspronkelijk bewaarde bundels van middeleeuwse wapens’.9 Neerlandicus Wim van Anrooij, gepromoveerd op het tekstgedeelte van het Wapenboek Gelre, merkte op: ‘binnen Europa is het Wapenboek Gelre het vroegst bekende handschrift, waarin een wapenboek in samenhang met een tekstgedeelte voorkomt.10 De KBR omschrijft het op haar website als volgt: ‘Dit handschrift vormt een van de oudste en belangrijkste wapenboeken ter wereld en is een van de grootste schatten van de Koninklijke Bibliotheek.’ Het heraldisch belang is dan ook groot, omdat het zo’n grote hoeveelheid helder en trefzeker getekende en beschilderde wapenschilden, helmen, helmtekens, helmdekkingen en helmwrongen laat zien, voorzien van frisse kleuren. Zo komt voor het eerst de Deense vlag, de Dannebrog, in dit wapenboek voor. Maar naast heraldisch is het wapenboek kunsthistorisch van belang. Met name vanwege folio 26r, de openingstekening van het oudste, Gelderse deel van het wapenboek, waarop de Keizer-en Gelretekening te zien is. Door kunsthistorici worden de tekeningen dan ook beschouwd als zowel in visie als in stijl baanbrekende kunstwerken, die qua realisme zijn gelijke in de Noordelijke-Nederlanden van rond 1400 niet kent. Het is daarmee de oudste uiting van de rijke Nederlandse beeldtraditie van realisme.
Zie voor meer informatie over de heraldiek en de heraut Gelre: 0https://www.maelwaelvanlymborchstudies.com/wapenboekgelre_herautgelre/
Zie voor meer informatie over de Keizer- en Gelretekening: https://www.maelwaelvanlymborchstudies.com/wapenboek_keizer-engelretekening/

 

Samenstelling
Het Wapenboek Gelre is in de loop van de tijd, bij de  jarenlange actieve uitoefening van zijn werk als heraut, ontstaan. Zo worden de helmen naar het einde van het boek toe steeds moderner. Van wapens waar de heraut Gelre informatie over kon inwinnen, bijvoorbeeld omdat hij aanwezig was bij of zelfs de ceremoniële leiding had over een riddertoernooi en hij de wapens van de ridders met eigen ogen zag, kon hij de schilddekking en/of de helmen, helmdekking, helmtekens en helmwrong noteren. In het voetspoor van zijn heer, de hertog van Gelre, moet hij vele duizenden kilometers door Europa gereisd hebben, zodat het niet verwonderlijk is dat hij zoveel wapens kon verzamelen. Uit de zuidelijke landen van Europa zijn er aanmerkelijk minder wapens opgenomen. 481 schilden in het wapenboek bleven leeg, ofwel omdat hij er geen informatie over had ofwel omdat hij er nog niet aan toegekomen was. In dat kerngedeelte met het feitelijke Gelderse wapenboek zijn 13 perkamenten bladen helemaal blanco.
Dit oudste, Gelderse deel omvat 12 katernen - katern 5 t/m 16 - bestaande uit elk drie in elkaar geschoven dubbelbladen, waarvan sommige vermeerderd met een enkelblad. Het loopt van folio 26v tot folio 111v. Het grootste deel is gegroepeerd op vorstendommen en wapenprovincies, zoals Engeland, Frankrijk of het bisdom Utrecht. Maar de folia 101v - 107r bestaan uit groepen edellieden uit verschillende vorstendommen. Mogelijk gaat het om deelnemers van riddertoernooien.
Dit oorspronkelijke Gelderse deel wordt vooraf gegaan door katern 1 t/m 4 met het literaire voorwoord, wapens uit Holland, Brabant met korte kronieken (1403-1414) en dertien ereredes op ridders, met name uit de westelijke vorstendommen van 'Duitsland'. Na het Gelderse katern volgen 17 en 18: diversen; een in de zestiende eeuw toegevoegd katern: katern 19; en achter katern 19 een vijftiende-eeuws dubbelblad en een enkelblad (f.122r).

Hier volgen de Footnotes
  1. In de vijftiende en zestiende eeuw zijn nog folia met wapens toegevoegd, o.a. uit Pommeren. Ook in de 19e en 20e eeuw zijn nog aantekeningen toegevoegd.
  2. Wim van Anrooij, Spiegel van ridderschap. Heiraut Gelre en zijn ereredes (Amsterdam: Prometheus, 1990), p. 57.
  3. Friedrich Gorissen, ‘Jan Maelwael und die Brüder Limburg. Eine Nimweger Künstlerfamilie um die Wende des 14. Jhs.’, in Bijdragen en Mededelingen Gelre (BMvG), 54 (1954), p. 183. Pieter Roelofs, ‘Cat. No. 5. Claes Heynenzoon (text) and Herman or Willem Maelwael? (drawings) Wapenboek Gelre (Gelre Armorial)’, in Pieter Roelofs, Johan Maelwael (Amsterdam: Rijksmuseum, 2017), pp. 90-91
  4. Michel Pastoureau, Les armoires (Turnhout: Brepols, 1976), p. 20.
  5. Dit handschrift kan niet worden geraadpleegd. Slechts bij hoge uitzondering kan de conservator van het Handschriftenkabinet toestemming tot consultatie verlenen.
  6. Anthony Richard Wagner, Heralds and Heraldry in the Middle Ages; an Inquiry into the Growth of the Armorial Function of Heralds (Oxford: Oxford University Press, 1939), p. 53.
  7. Maurice Keen, Chivalry (New Haven: Yale University Press, 1984), p. 140
  8. Michel Popoff, Michel Pastoureau, Armorial de Gelre (Bibliothèque royale de Belgique – MS 15652-15656), (Parijs: le Léopard d’or, 2012), p. 7.
  9. Michel Popoff, Michel Pastoureau, Armorial de Gelre (Bibliothèque royale de Belgique – MS 15652-15656), (Parijs: le Léopard d’or, 2012), p. 7.
  10. Michel Popoff, Michel Pastoureau, Armorial de Gelre (Bibliothèque royale de Belgique – MS 15652-15656), (Parijs: le Léopard d’or, 2012), p. 7.

Onze Gewaardeerde Partners